Türkiye'nin nadide orkideleri

Benzersiz güzelliğiyle çiçek meraklılarını peşinden koşturan orkideler çiçekli bitkiler dünyasının en zengin ailelerinden birine sahip. Tropik ülkelerde yaygın olan bu doğa harikası çiçek, tropik kuşaktan uzaklaştıkça büyüklük, görünüm ve tür açısından büyük değişimlere uğrar. Güzelliği ve çiçeklerinin kesimden sonra da uzun süre canlı kalması nedeniyle dünya çiçekçilik sektörünün gözdesi olan orkide, pek çok tropik kuşak ülkesi için başlı başına bir gelir kaynağı.

Genel olarak tropik kuşakla özdeşleşen orkide ailesi, bu kuşaktan uzaklaştıkça tür çeşitliliği azalsa da, tüm diğer iklim koşullarında da yaygın olarak bulunuyor. Türkiye, topraklarında barındırdığı 148 değişik orkide türü ile kendi kuşağının en önemli ülkelerinden biri. Çoğunluğu tropik kuşakta yetişen 35 bin türün arasında 148 sayısı önemsiz gibi gözükse de, bunlardan 40'ının yalnızca Türkiye'ye özgü 'endemik' olduğu bilindiğinde bu önem daha da artıyor. Tüm Avrupa kıtasında mevcut orkide türüne yakın bir çeşitliliğe Türkiye tek başına sahip ve endemik türler açısından da birinci sırada yer alıyor.

Türkiye'nin florasına genel olarak bakıldığında tüm Avrupa'da bilinen 12 bin tür bitkiye yakın çeşitliliğe tek başına sahip oluşu ile topraklarının başlı başına bir kıta özelliği gösterdiği kabul ediliyor, üstelik bu sayının 3 bin adedinin endemik olması bu doğal zenginliği daha da önemli kılıyor.

Kuzey orkidelerinin en yoğun çiçek açma mevsimi diğer pek çok çiçekli bitkide de olduğu gibi ilkbahar. Her ne kadar Türkiye'de her mevsim açmış bir orkide türü bulmak mümkünse de özellikle bahar aylarında dağ taş farklı renk ve boylarda çiçeklenmiş birer orkide cennetine dönüşür. Öylesine yaygındırlar ki, Karadeniz'de Kaçkar Dağları'nın Alpin çayırlarından, Ege'nin maki bitki örtüsü arasında ya da Toros Dağları'nın yüksek kısımlarındaki iğne yapraklı ormanların içlerine kadar her yerde karşımıza çıkarlar. Ancak bu harika çiçeklere en yoğun olarak Ege'nin Muğla ilinde rastlanır. Muğla ve çevresi bir orkide cennetidir ve bünyesinde yaklaşık 70 tür barındırır. Özellikle Mart-Nisan aylarında Muğla sahillerindeki küçük çayırlıklarda en az 5-6 tür orkideye rastlamak mümkün. Aynı çayırı 2-3 hafta sonra tekrar gezdiğinizde yeni 5-6 farklı türle daha karşılaşırsınız.

Orkide deyince akla tropik kuşağın uzun saplı ve iri çiçekli türleri geldiğinden, bir doğa yürüyüşünde Türkiye'deki bazı türleri hemen fark etmek mümkün olmayabilir. Ancak iyi bir gözlemle üzerine basmadan geçilebilecek bu türlerden Orchis morio'nun o küçük mor çiçeklerini yakından inceleyenin büyülenmemesi imkânsızdır. Biraz dikkatle incelerseniz neşeyle kahkaha atan ya da bale yapan kuşlar görünümünde bir çiçek ile göz göze gelirsiniz. Yine azami 10 santim boyu ile zor fark edilebilen Spiranthes spiralis'in adını aldığı spiral sarımlı küçük beyaz çiçeklerini görüp de etkilenmemek elde değildir. Kendini ağırdan satan bu küçük çiçekli Türkiye orkidelerinin büyüleyici güzelliğini keşfetmek, ancak onlara olabildiğince yakın olmakla mümkündür.

Bununla beraber sap boyu 50 santime ulaşabilen Himantoglossum ve bir sap üzerinde 30'dan fazla çiçek barındıran Anacamptis pyramidalis ise, güzelliklerini, gören hiçbir gözün kaçırmayacağı şekilde bize sunarlar. Adını Anadolu'dan alan Orchis anatolica, kanatlarını açmış bir kelebeğin zarafetini taşır. İçlerinde belki de en ilginci Ophrys'dur. Bu gruba ait türlerin çiçekleri böcek veya arıya benzer. Üremek amacıyla arı ve böcekleri üzerine çekmek için pek çok çiçeğin kullandığı renk ve koku özellikleri yerine üzerindeki tüylere kadar onlara benzeme olgusunu kullanan bu orkideler, doğanın yaşamın devamı için her koşulda kendine bulduğu yolun çarpıcı bir örneğidir.

Skylife 07/2002
* Önder Erdem, fotoğrafçı.